DNM-Online Boeken en beschouwingen

Een roep om medemenselijkheid

Beschouwing

Deze tekst is een herbewerking van mijn nieuwjaarsspeech, uitgesproken op 18 januari 2024 voor de Vereniging Ons Middelbaar Onderwijs. 

Het onderwijs bekeken vanuit een drieluik van deugden: geloof, hoop en liefde

Een hernieuwd mens- en wereldbeeld
Laten we om te beginnen eens kijken naar de grote maatschappelijke ontwikkelingen: klimaatverandering, toenemende sociale ongelijkheid, schaarste op de arbeidsmarkt, grote migratiestromen, technologische ontwikkelingen. Deze thema’s gaan gepaard met een harde roep om medemenselijkheid. Raakt ons niet de machtsstrijd en machteloosheid in het klimaatdebat, in de oorlog in Gaza, in de toeslagenaffaire? Vragen we ons niet af, waar zijn de mensen en hun onderlinge relaties in dit verhaal; waar is de liefde, de kwetsbaarheid, en vooral de nieuwsgierigheid naar een ander?

Naast dit oog voor de ander vergen deze grote maatschappelijke thema’s een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Geen enkel individu, geen enkele burger en geen enkel land kan deze problematiek alleen aan, dat weten we donders goed. De grote maatschappelijke uitdagingen vragen om burgers en landen die samen verantwoordelijkheid nemen, die het collectieve belang boven het individuele belang stellen. Het vraagt om burgers en maatschappijen met idealen die samen meer vormen dan een optelsom van de individuele leden.

Nieuwsgierigheid, gezamenlijke verantwoordelijkheid, kwetsbaarheid, het zijn morele waarden, kleine interacties tussen mensen met een groots effect. Waarden die essentieel zijn voor onderwijs en leren. Waarden die de maatschappij hard nodig heeft en die we af en toe vergeten lijken te zijn.

Medemenselijkheid, nieuwsgierigheid en (gezamenlijke) verantwoordelijkheid kenmerken een actueel en noodzakelijk mens- en wereldbeeld. Een hernieuwde kijk op de maatschappij en het onderwijs.

We willen het in het onderwijs anders doen. Maar hoe dan? Laten we dat samen eens schilderen, als een drieluik van deugden: geloof, hoop en liefde. Een schilderij met drie panelen, startend met geloof in goed mens zijn op het middenpaneel.

Het linkerpaneel: geloof in de lerende en nieuwsgierige mens
Links op ons schilderij staat de mens als een lerend en nieuwsgierig wezen. De mens wil leren en de wereld beter maken. Een nieuwsgierigheid die zich uit in vragen in plaats van in oordelen, in luisteren in plaats van een mening ventileren. Een nieuwsgierigheid ook die wederzijds is. Want hoe mooi is het als anderen ook nieuwsgierig zijn naar jou, naar jouw handelen, naar jouw leven, naar jouw keuzes.

Op dit paneel staat ook een mens die nadenkt, reflecteert en kiest. Een mens die met andere woorden verantwoordelijk is. Leren en verantwoordelijkheid gaan hand in hand. Hannah Arendt, een filosofe uit de vorige eeuw, schreef verschillende essays over dit onderwerp, verantwoordelijkheid en oordeel, een filosofie die uiterst actueel blijkt te zijn en voor mij een enorme inspiratiebron is. Zij zegt (vrij vertaald):

‘Wanneer mensen ophouden met nadenken, met reflecteren, met kiezen tussen goed en slecht, tussen meedoen of verzet plegen dan groeit het kwaad. Slechte handelingen worden uitgevoerd door mensen die niet besloten hebben om goed of kwaad te doen, maar door mensen die geen kant gekozen hebben.’

Graag willen we zijn als de ‘goede mens’ op dit linkerpaneel en toch laten we nieuwsgierigheid en verantwoordelijkheid maar weinig toe. Durf ik in het openbaar te twijfelen en kwetsbaar te zijn? Durf ikzelf voldoende mijn mening uit te spreken en die aan te passen na gesprek met een ander of zie ik dat als zwak? Zijn we nieuwsgierigheid en verantwoordelijkheid misschien voor een deel verloren en daarmee wellicht ook wel deels elkaar?

Op dit paneel staat ook een moreel mens afgeschilderd. Een mens die zich dagelijks afvraagt of hij het goede doet, ook al weet hij niet altijd de consequenties van zijn handelen. Een mens ook die met anderen spreekt over morele fenomenen als schuld, schaamte, afkeuring, kwaad, goedheid, perfectie en schoonheid. Een nieuw moreel handelen dat hem en anderen samen in staat stelt nieuwe waarden en normen te ontwikkelen en dilemma’s te bespreken.

In hoeverre zijn wij die morele mens? Vragen we ons bewust af of we het goede doen? Bespreken we wat het goede is? Gaan we dilemma’s aan en bewust op zoek naar schaamte, schuld en schoonheid in onze scholen? Hoe zou het bijvoorbeeld zijn als we niet alleen de regenboogvlag strijken, maar onze twijfel daarover bespreken en samen het dilemma doorleven over tolerantie ten aanzien van intolerantie.

Het middenpaneel: leren als hoop voor de toekomst
Op het middenpaneel schilderen we groei, ontwikkeling en leren. Het middenpaneel is het paneel van de hoop. Goed onderwijs is de hoop voor de mensheid. Goed onderwijs gaat voor mij over het ontwikkelen van die morele identiteit. Wat betekent dat? Dat betekent dat leerlingen kennis en vaardigheden leren, en vervolgens leren daarop voort te bouwen; dat leerlingen leren van hun eigen handelen, dat leerlingen leren reflecteren en zich bewust zijn van hun keuzes en de consequenties ervan dragen. Dat betekent ook dat de school als geheel een morele identiteit ontwikkelt: vragen stelt en oprechte interesse toont, meningen bespreekt en samen een nieuw oordeel vormt. Onverschilligheid of wegkijken is geen optie, individualisme zonder samenkracht evenmin.

Zijn we al zover of kunnen we nog aan nieuwsgierigheid, gezamenlijke verantwoordelijkheid en morele identiteit winnen? Een paar voorbeelden.

• Leren we leerlingen vragen te stellen of vaker nog antwoorden te geven?
• In hoeverre draagt zittenblijven eigenlijk bij aan leren en nieuwsgierigheid?
• Nemen we verantwoordelijkheid voor gedemotiveerde leerlingen of vinden we het eerder een maatschappelijk fenomeen?
• Wint bij leerlingvergaderingen nieuwsgierigheid het van het oordeel of toch nog steeds andersom?
• Stellen we het collectieve belang, de gezamenlijke verantwoordelijkheid in cruciale situaties altijd boven het individuele belang?
• Wat betekent ‘goed onderwijs’ voor de didactiek van ons onderwijs?
• En laten we onze partners, het bedrijfsleven, al voldoende toe in de scholen?

Geen invloed hebben is onmogelijk. Laten we dan ook de verantwoordelijkheid dragen om het goede te doen.

Het rechterpaneel: liefde ofwel aandacht voor de relatie
Op het derde en laatste deel van het drieluik schilderen we de liefde, de relatie tussen de mensen ofwel goed leven. Nieuwsgierigheid, verantwoordelijkheid, kwetsbaarheid je kunt het niet alleen, je bent daarvoor altijd met een ander.

Scholen, scholengroepen zijn gemeenschappen, gevormd door medewerkers en leerlingen die deels op elkaar lijken en deels ook niet. Communities waarin een ieder zichzelf kan zijn, en waar ook wij ‘wij zijn’. Beide naast elkaar. Gemeenschappen die bestaan bij de gratie van de eenheid in verscheidenheid. Want zoals Hannah Arendt zegt, ‘gemeenschapszin verdwijnt als één ideologie de boventoon voert’. Dat verschijnt het ‘ik ben’ en voelt niemand meer iets bij het ‘wij zijn’.

Zijn onze scholen klaar voor de toekomst? Daarvoor kunnen we volgens mij nog aan inclusiviteit, innovatie en leiderschap winnen. Drie thema’s voor dit rechterpaneel. Wat inclusiviteit betreft: Zien we wel voldoende elke leerling of hebben we toch stiekem het meeste oog voor de leerlingen met de beste performance? Hoe selecteren we bij werving en selectie, omarmen we het onbekende of kiezen we het herkenbare?

En als het gaat om innovatie, zegt Hannah Arendt, vrij vertaald, het volgende:
‘Als twee mensen in hun relatie niet bezwijken voor de illusie één te zijn, kan een nieuwe wereld in hun midden geboren worden.’

Om nieuwe ideeën en concepten te ontwikkelen is gelijkwaardigheid noodzakelijk. Dat is interessant, want in het onderwijs zijn relaties per definitie hiërarchisch, zeker als je kijkt naar de relatie tot de leerling. Die gelijkwaardigheid én diversiteit wordt nog maar weinig benut als het gaat om innovatie. Neem de technologische ontwikkelingen: de meeste jongeren kennen de digitale mogelijkheden van het internet, veel meer dan de generaties boven hen. Sterker nog, als een leerling die digitale mogelijkheden niet leert, loopt die in zijn verdere ontwikkeling en loopbaan spaak. Toch is het de oudere generatie die beslist over deze technologie in het onderwijs zonder dat die de volledige potentie van technologie kan bevatten. Het optimaal benutten van kennis en vaardigheden in de school vanuit gelijkwaardigheid zou in mijn optiek getuigen van lef.

Het vormen van een inclusieve en innovatieve gemeenschap in een school, het vormen van een ‘wij’ is zeer complex én gaat niet vanzelf. Daarvoor is leiderschap cruciaal. Leiderschap dat luistert en zelf nieuwsgierig is. Leiderschap dat zich met name richt op de relaties in de school en de gemeenschap als geheel tot wasdom laat komen. Een leiderschap dat elke leerling en elke medewerker draagt, ieder vanuit zijn eigen verantwoordelijkheid. Hoe zorgen we er samen voor dat we een klimaat creëren waarin mensen samenwerken, nieuwsgierig zijn, zich verantwoordelijk voelen voor het resultaat van het geheel en een gezamenlijke morele identiteit uitdragen. Alleen een gemeenschap die inzet op de relatie heeft de kracht in zich iets nieuws te vormen. De school als eco-systeem.

Het drieluik, ons schilderij is af. Geloof, hoop en liefde als morele waarden om samen te kunnen groeien, een prachtig mens- en wereldbeeld. Het zijn die morele waarden die maken dat we de potentie kunnen zien van onze leerlingen en van elkaar en die potentie verder kunnen ontwikkelen.

Aandacht voor elkaar is de basis. Nooit onverschillig en altijd bereid te delen. Onderwijs gaat voor mij over nieuwsgierigheid, gezamenlijke verantwoordelijkheid en morele identiteit, onderwijs gaat over geloof, hoop en liefde. Onderwijs gaat over onze idealen, over mijn idealen. Onderwijs gaat over ons.

Emmeken van der Heijden
Rector van OMO-Scholengroep Helmond
E.vanderHeijden@omosghelmond.nl

Geïnspireerd door onder anderen:
Hannah Arendt, Aristoteles, Nelson Mandela, Narges Mohammedi, Lidewey van der Sluis, Desmund Tutu, Matiullah Wesa, Malala Yousafzai.