DNM-Online Boeken en beschouwingen

Is verbinding een werkwoord?

Column

Dat verbinding belangrijk is, beseffen we gelukkig steeds meer. Toch? In een vacaturetekst las ik laatst: ‘Wij zijn op zoek naar een nieuwe bestuurder die verbindt met daadkracht.’ En regelmatig hoor ik uitspraken van leidinggevenden als: ‘Het zit niet helemaal goed met de verbinding, daar moeten we aan werken.’ Of: ‘Ik voel niet zoveel verbinding met mijn collega, dat kan beter.’ Of: ‘Het leiderschap in deze organisatie kan meer doen om voor verbinding te zorgen.’

Als ik dit soort uitspraken lees, krijg ik altijd het gevoel dat verbinding hard werken is: verbinding als werkwoord. Verbinding moet je tot stand brengen. Verbinding is niet vanzelfsprekend. Vaak is zo’n uitspraak niet wederkerig relationeel geformuleerd. Dat wil zeggen: ze is beschuldigend van toon richting de ander, maar geen reflectie op het eigen aandeel. Die ander moet maar meer verbinding maken door zich aan te passen. Maar soms is het juist omgekeerd, dan is hij meer naar de spreker zelf gericht. Zeg maar de daadkrachtige variant. Dan mist juist de reflectie op het aandeel van de ander: ‘Ik moet nog meer mijn best doen om verbinding te maken met mijn mensen.’ In beide gevallen gaat het over de persoon, en niet over de relatie.

Als we zo kijken naar verbinding, dan versmalt het besef ervan zich tot individuen die iets moeten doen om verbonden te zijn. Het ‘individu’ komt daarmee steeds meer los te staan van zijn  omgeving en raakt het basale besef van verbondenheid kwijt. Het lijkt alsof er tussen mensen een draad getrokken moet worden die ze met elkaar verbindt. Wat we niet meer zien, is dat die draad er al is. Dit past overigens helemaal in deze neoliberale meritocratische tijd: het losse individu staat voorop. Nu we de verbinding niet meer zien en ervaren en er simpelweg ook niet meer aan gewend zijn, trekken we ons nog meer terug in onszelf en gaan zelfs relaties vermijden.

Ik werd me daar bewust van tijdens een gesprek met mijn coach een aantal jaren geleden. Ik bracht een situatie in waarin ik merkte dat het niet stroomde tussen mij en een ander. Doordat ik geen contact met die ander ervoer, ging ik mijn best doen om dit tot stand te brengen. Mijn coach stelde voor om eens vanuit een ander perspectief naar de situatie te kijken. Namelijk vanuit het besef dat je altijd (al) in verbinding bent. Je kunt namelijk niet níet in verbinding zijn. Verbinding is een inherent onderdeel van ons mens-zijn. Bij dat besef hoort ook het besef dat gedrag gedrag oproept. En dat elk gedrag, elke emotie en elke intentie altijd een gebaar in relatie is en niet iets wat alleen binnen een persoon plaatsvindt. Boosheid is altijd boos op iemand anders, teleurstelling is teleurgesteld in het gedrag van een ander, verlegenheid is verlegen in reactie op (gedrag van) een ander.

Toen ik vanuit dit besef naar de ander keek, kwam er een soort rust over mij heen. Ik hoefde me niet meer zo in te spannen om verbinding te krijgen, die was er immers al. Ik zag mijn onvrede over de relatie en hoe ik met hard werken probeerde van die onvrede af te komen. Wat juist averechts werkte. Ik kon zien dat we anders zijn. Ik hoefde mij niet aan te passen, en de ander ook niet. Ik kon mij verzoenen met de werkelijkheid van de relatie. De vraag die ik mezelf stelde was toen: wat wil ik in deze relatie? Ik begon te zien dat we samen verantwoordelijk zijn voor die relatie en er samen iets van kunnen maken. Of niet. En in dat geval is het aan mij om te bepalen hoe ik me daartoe verhoud. De verbinding stopt nooit, de relatie wel.

Lange tijd is de metafoor ‘alle neuzen dezelfde kant op’ een spelbepaler geweest voor het denken over organisatie- en veranderprocessen. Daarin zit besloten dat verbinding niet gegeven is, maar gecreëerd moet worden. En dat je sociale interacties in organisaties kunt sturen door iedereen dezelfde kant op te laten kijken en daarmee voorspelbaar te maken. Gelukkig erkennen we dit steeds meer als een opvatting waarin mensen tot een soort van object versmald worden. Natúúrlijk zijn mensen geen object, en laten ze zich ook niet daartoe versmallen. Doe je dat wel, dan vraag je om weerstand en eindig je met frustratie.

Tegenwoordig nemen we steeds meer de sociale complexiteit als uitgangspunt in het denken over veranderen. Met daarin het belangrijke besef dat verbinding tussen mensen gegeven is, en dat elk gedrag in het ene moment van onvoorspelbare invloed is op het volgende moment. Mensen zijn geen rationele radartjes in het spel. Mensen hebben emoties, eerdere ervaringen en overtuigingen, en die hebben invloed op hoe het gesprek en de samenwerking zich ontwikkelt.

In een tijdperk waarin verbinding een soort product lijkt te zijn, is het belangrijk om de waarde van al-in-verbinding-zijn te begrijpen en waarderen: het geeft diepgang en betekenis aan ons leven. Kijk je vanuit dat besef naar het samenspel in een organisatie? Dan ga je veel meer zien van dat wat er werkelijk tussen mensen gebeurt, en wat van invloed is op de ontwikkeling van de organisatie. Het wordt makkelijker om te zien en accepteren dat mensen verschillen. Je hoeft jezelf of de ander niet aan te passen, maar kunt met elkaar in gesprek. Dat is wellicht niet altijd zo gezellig, maar leidt wel tot een sterkere relatie. Want je gaat dat verschil aan en ervaart dat je dat kunt met elkaar. Of niet.

Hoe je dat besef van al-in-verbinding-zijn wakker maakt, kun je leren. Bewustzijn van de verbinding vereist aandacht, luisteren en empathie naar jezelf en ander(en). Stilte helpt daarbij. In stilte vallen het denken en handelen vanuit je dagelijkse druktes, moetens en willens even weg. Het ontregelt je drukke leventje met al zijn belangen en agenda’s. En dan kun je de verbondenheid met de ander, maar ook met de wereld als geheel, weer voelen en je verzoenen met de werkelijkheid (geïnspireerd op Hannah Arendt).

Verbinding is wat mij betreft het tegendeel van een werkwoord. En stilte is voor mij de vorm van het nieuwe activisme.

Bart Schipmölder
Directeur-bestuurder NSO-CNA Leiderschapsacademie
b.schipmolder@nso-cna.nl